حذف اشتباهی یارانه نقدی برخی خانوارها | تغییرات در دهک‌بندی یارانه

دهک‌بندی یارانه | دهک‌بندی اقتصادی یکی از ابزارهای اصلی دولت برای شناسایی و حمایت از اقشار کم‌درآمد و حذف دهک‌های پردرآمد از فهرست یارانه‌بگیران است. اما اتکای این نظام به داده‌های قدیمی، یکی از مشکلات جدی در سیاست‌گذاری اجتماعی محسوب می‌شود.
براساس گزارش خبرگزاری تسنیم، آخرین داده‌های موجود در سامانه حمایت مربوط به سه‌ماهه اول سال ۱۴۰۳ است. این موضوع موجب شده سیاست‌گذاران در عمل با تصویری تاریخی و نه واقعی از وضعیت معیشتی خانوارها مواجه باشند. نتیجه چنین رویکردی، حذف خانوارهای نیازمند و باقی ماندن برخی افراد غیرنیازمند در چرخه یارانه‌هاست.

چرا به‌روزرسانی داده‌های سامانه حمایت ضروری است؟

۱. افزایش دقت در شناسایی مشمولان

استفاده از داده‌های قدیمی یا ناقص سبب می‌شود:

• برخی خانوارهای نیازمند از چرخه حمایت خارج شوند.

• برخی گروه‌های غیرنیازمند همچنان یارانه دریافت کنند.
  به‌روزرسانی مستمر داده‌ها، دقت شناسایی را افزایش داده و خطاهای دهک‌بندی را کاهش می‌دهد.

۲. پاسخ‌گویی به تغییرات سریع اقتصادی

• تورم شدید، تغییرات بازار کار و نوسانات ارزی می‌توانند در کوتاه‌مدت معیشت خانوارها را دگرگون کنند.

• تنها با داده‌های به‌روز می‌توان سیاست‌های حمایتی متناسب و فوری اتخاذ کرد.

۳. تقویت عدالت اجتماعی و اعتماد عمومی

• عدالت در توزیع یارانه‌ها زمانی محقق می‌شود که تخصیص منابع بر اساس واقعیت اقتصادی خانوار باشد.

• داده‌های قدیمی بی‌عدالتی ایجاد کرده و اعتماد مردم به سیاست‌های دولت را کاهش می‌دهد.

۴. افزایش کارآمدی در تخصیص منابع محدود

• منابع مالی دولت محدود است.

• هرگونه خطا در شناسایی دهک‌ها به معنای اتلاف منابع است.

• داده‌های به‌روز می‌تواند کارایی نظام حمایت اجتماعی را افزایش دهد.

۵. ایجاد زیرساخت برای سیاست‌گذاری آینده

• داده‌های جدید نه‌تنها برای یارانه نقدی یا کالابرگ، بلکه برای برنامه‌ریزی در حوزه‌های سلامت، آموزش و اشتغال نیز اهمیت دارد.

تصویر تاریخی به جای واقعیت روز

یکی از آسیب‌های جدی نظام دهک‌بندی ایران، اتکا به داده‌های تاریخی است.

• داده‌ها گاه چند سال یک‌بار به‌روزرسانی می‌شوند.

• در نتیجه، تصویر فعلی خانوارها با واقعیت فاصله دارد.

• خانوارهای نیازمند ممکن است از حمایت محروم بمانند.

دهک‌بندی ایستا؛ ناتوان در پاسخ‌گویی به تحولات معیشتی

ضعف‌های سیستم فعلی:

• داده‌ها ایستا هستند.

• تغییرات درآمدی و هزینه‌ای خانوارها در کوتاه‌مدت رصد نمی‌شود.

• سیاست‌گذار بر اساس اطلاعات قدیمی تصمیم می‌گیرد.

نیاز به یک نظام پویا و هوشمند

• رصد برخط داده‌ها (ماهانه یا فصلی).

• اتصال به پایگاه‌های داده بانکی، مالیاتی و بیمه‌ای.

• تصمیم‌گیری آنی متناسب با شرایط واقعی خانوار.

پیامدهای استفاده از داده‌های قدیمی در دهک‌بندی

1. بی‌عدالتی در توزیع یارانه‌ها

2. افزایش نارضایتی اجتماعی

3. اتلاف منابع مالی دولت

4. کاهش اثربخشی سیاست‌های حمایتی

5. بی‌اعتمادی عمومی به سامانه حمایت و دولت

تجربه‌های جهانی در دهک‌بندی و حمایت اجتماعی

در بسیاری از کشورها، دهک‌بندی خانوارها مبتنی بر داده‌های آنلاین و به‌روز است:

• هند: استفاده از سیستم Aadhaar برای اتصال اطلاعات مالی و اجتماعی.

• برزیل: پایگاه داده Bolsa Familia برای رصد لحظه‌ای وضعیت خانوارها.

• اروپا: بهره‌گیری از داده‌های بیمه، مالیات و اشتغال به‌صورت یکپارچه.

ایران نیز می‌تواند با الگوبرداری از این تجربه‌ها، سامانه حمایت را هوشمندتر کند.

راهکارهای پیشنهادی برای بهبود دهک‌بندی

1. اتصال سامانه حمایت به پایگاه‌های داده بانکی، بیمه‌ای و مالیاتی

2. به‌روزرسانی مستمر اطلاعات (ماهانه یا فصلی)

3. ایجاد نظام نظارت مردمی برای اصلاح خطاها

4. شفافیت در اعلام معیارهای دهک‌بندی

5. طراحی سامانه هوشمند برای محاسبه خودکار دهک‌ها

نقش سامانه حمایت در اجرای عدالت اجتماعی

سامانه حمایت اگر با داده‌های به‌روز کار کند، می‌تواند:

• مبنای توزیع عادلانه یارانه‌ها باشد.

• به کاهش فقر و نابرابری کمک کند.

• اعتماد عمومی به دولت را افزایش دهد.

آینده دهک‌بندی در ایران

برای آینده، باید به سمت یک نظام پویا و دیجیتالی حرکت کرد:

• بهره‌گیری از هوش مصنوعی برای تحلیل داده‌ها.

• اتصال بین‌دستگاهی و یکپارچه‌سازی اطلاعات.

• حذف فرآیندهای دستی و کاهش خطاهای انسانی.

جمع‌بندی

دهک‌بندی اقتصادی ابزار مهمی برای اجرای عدالت اجتماعی و تخصیص هدفمند یارانه‌هاست. اما اتکا به داده‌های قدیمی در سامانه حمایت، باعث بروز بی‌عدالتی، اتلاف منابع و کاهش اعتماد عمومی می‌شود.
تنها راه‌حل، ایجاد یک نظام هوشمند، پویا و به‌روز است که بتواند تغییرات سریع اقتصادی و اجتماعی را رصد کرده و بر اساس آن، سیاست‌های حمایتی متناسب را اجرا کند.