دهک‌بندی یارانه عوض شد | خرج ماهانه شما یارانه را تعیین می‌کند

یارانه نقدی | از سال گذشته موضوع حذف یارانه دهک‌های پردرآمد در دستور کار دولت و مجلس قرار گرفت. در قانون بودجه سال ۱۴۰۴، دولت مکلف شد یارانه نقدی سه دهک بالای درآمدی (دهک‌های هشتم، نهم و دهم) را حذف کند. امسال اما تغییر مهمی در روش دهک‌بندی رخ داده است. بر اساس تصمیم وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، «هزینه ماهانه خانوار» معیار اصلی برای حذف یارانه شده است.
به زبان ساده، اگر سرانه هزینه هر نفر در خانواده بیش از ۱۰ میلیون تومان باشد، آن خانوار در ردیف دهک‌های بالا قرار گرفته و یارانه نقدی‌اش قطع خواهد شد.

این تصمیم اگرچه در نگاه نخست ساده به‌نظر می‌رسد، اما پیامدهای اجتماعی و اقتصادی زیادی به‌همراه دارد. بسیاری از کارشناسان و نمایندگان مجلس هشدار داده‌اند که این شیوه ممکن است به حذف ناعادلانه برخی خانوارهای کم‌درآمد منجر شود؛ چراکه هزینه‌های درمان یا تحصیل می‌تواند به طور مقطعی هزینه ماهانه را بالا ببرد.

پیشینه حذف یارانه‌ها

قانون بودجه و بند (پ) تبصره ۱۳

در بند (پ) تبصره (۱۳) قانون بودجه ۱۴۰۴ آمده است که دولت باید یارانه نقدی دهک‌های پردرآمد را حذف کند و منابع حاصل را به بسته‌های حمایتی اختصاص دهد. این موضوع در ادامه سیاست‌های کلی اصلاح نظام یارانه‌ها تعریف شد.

روش‌های قبلی دهک‌بندی

تا پیش از شهریور ۱۴۰۴، معیارهایی مانند:

• گردش مالی حساب‌های بانکی،

• مالکیت خودرو و املاک،

• میزان درآمد اظهارشده،

• و حتی مصرف انرژی،
  برای تشخیص دهک‌بندی استفاده می‌شد.

این روش‌ها بارها مورد انتقاد قرار گرفت، چون بسیاری از خانوارهای نیازمند و حتی مددجویان نهادهای حمایتی به اشتباه در دهک‌های بالا ثبت شدند.

معیار جدید دولت برای حذف یارانه

هزینه‌محوری به جای درآمد یا دارایی

طبق اعلام علی جعفری آذر (نماینده مجلس)، از شهریور ۱۴۰۴، هزینه ماهانه خانوار ملاک اصلی دهک‌بندی است. یعنی به جای بررسی درآمد یا دارایی، میزان خرج‌کرد خانوار ملاک قرار می‌گیرد.

آستانه حذف یارانه

اگر سرانه هزینه هر نفر در خانوار بیش از ۱۰ میلیون تومان باشد، خانوار پردرآمد محسوب می‌شود. به طور مثال:

• یک خانواده ۴ نفره اگر در ماه بیش از ۴۰ میلیون تومان خرج کند، یارانه‌اش قطع می‌شود.

• یک خانواده ۳ نفره با هزینه ماهانه بالای ۳۰ میلیون تومان نیز در دهک‌های بالا قرار می‌گیرد.

استثناها در محاسبه

• هزینه مسکن (اجاره) برای خانوارهای مستأجر محاسبه نمی‌شود.

• اما هزینه‌های درمان، تحصیل، حمل‌ونقل و سایر مخارج در محاسبه لحاظ خواهد شد.

نگرانی‌ها و انتقادات نسبت به معیار جدید

هزینه‌های مقطعی و حذف ناعادلانه

کارشناسان هشدار داده‌اند که هزینه‌های درمان یا تحصیل می‌تواند به طور موقت هزینه ماهانه خانوار را بالا ببرد. مثلاً:

• خانواده‌ای با درآمد محدود، به دلیل جراحی سنگین یک عضو، یک ماه هزینه‌های بالایی دارد.

• خانواده‌ای برای شهریه دانشگاه فرزندش چند میلیون تومان می‌پردازد.

این شرایط ممکن است باعث شود چنین خانواده‌هایی به اشتباه پردرآمد تلقی شوند و یارانه‌شان حذف شود.

نمایندگان مجلس چه می‌گویند؟

نمایندگان تأکید کرده‌اند که این روش باید بعد از دو ماه اجرا با روش قبلی مقایسه شود تا مشخص شود چه میزان دقت و عدالت دارد. برخی نمایندگان حتی خواستار بازنگری فوری در این شاخص شده‌اند.

فرآیند اعتراض به حذف یارانه

رئیس سازمان هدفمندی یارانه‌ها اعلام کرده است:

• هیچ‌کس از حق اعتراض محروم نیست.

• سرپرستان خانوار می‌توانند از طریق سامانه حمایت وزارت رفاه (hemayat.sfara.ir) یا سامانه سیمین درخواست خود را ثبت کنند.

• اطلاعات اظهاری با داده‌های ثبتی بانک‌ها، سازمان ثبت اسناد و سایر دستگاه‌ها تطبیق داده می‌شود.

• در صورت تأیید استحقاق، یارانه دوباره برقرار خواهد شد.

تأثیر اجتماعی و اقتصادی حذف یارانه دهک‌های بالا

آزادسازی منابع مالی

بر اساس قانون، منابع حاصل از حذف یارانه دهک‌های بالا باید صرف حمایت از اقشار کم‌درآمد شود. دولت موظف است:

• حداقل ۴۰۰ هزار میلیارد ریال را به بسته معیشتی محرومان اختصاص دهد.

• اعتبار کالابرگ الکترونیک برای دهک‌های پایین افزایش یابد.

• خانوارهای فقیر اما خارج از پوشش نهادهای حمایتی نیز حمایت شوند.

کاهش بی‌عدالتی

هدف اصلی این سیاست، کاهش یارانه‌بگیری غیرضروری و تمرکز بر اقشار نیازمند است. اما اگر شاخص درست عمل نکند، ممکن است نتیجه برعکس شود.

مقایسه با تجربه‌های جهانی

در بسیاری از کشورها، کمک‌های نقدی بر اساس شاخص‌های هزینه‌ای محاسبه می‌شود. اما نکته کلیدی آن کشورها، شفافیت و دقت بالا در داده‌ها است. در ایران، به دلیل ضعف داده‌های آماری یا گزارش‌های ناقص، امکان خطای سیستمی بالاست.

جدول نمونه محاسبه یارانه با معیار هزینه

راه آینده و پیشنهادها

• اصلاح شاخص هزینه‌ای: باید هزینه‌های مقطعی مثل درمان و تحصیل از محاسبه خارج یا با ضریب پایین‌تر لحاظ شوند.

• تقویت سامانه‌های اعتراض: روند بررسی اعتراض‌ها باید شفاف و سریع باشد.

• اطلاع‌رسانی شفاف به مردم: بسیاری از سرپرستان خانوار هنوز از روش جدید اطلاع دقیق ندارند.

جمع‌بندی

از شهریور ۱۴۰۴، معیار اصلی حذف یارانه‌ها سرانه هزینه ماهانه خانوار است. اگر این هزینه برای هر فرد بیش از ۱۰ میلیون تومان باشد، خانوار در دهک پردرآمد قرار گرفته و یارانه‌اش حذف می‌شود. دولت می‌گوید منابع حاصل از این حذف صرف حمایت از محرومان می‌شود، اما کارشناسان هشدار داده‌اند که این شیوه می‌تواند موجب حذف اشتباه خانوارهای کم‌درآمد شود. اعتراض از طریق hemayat.sfara.ir امکان‌پذیر است و دولت موظف است به بازخوردها توجه کند.