صلح واشنگتنی در قفقاز/ برندگان و بازندگان؟
توافق تاریخی پاشینیان و علی اف در کاخ سفید، نقطه پایان منازعه دیرینه قفقاز خواهد بود؟
در یکی از پررمز و رازترین تحولات ژئوپلیتیکی سال‌های اخیر، برخی رسانه ها خبر داده‌اند که قرار است توافق صلح نهایی میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان با حضور الهام علی اف و نیکول پاشینیان و با میانجی‌گری مستقیم دونالد ترامپ در کاخ سفید به امضا برسد. توافقی که شاید بیش از هر چیز، نه صرفاً پایان یک مناقشه دیرینه، بلکه تولد معماری جدیدی از قدرت در منطقه جنوب قفقاز باشد. بر اساس اطلاعات منتشرشده، بند محوری این پیمان تاریخی، گشایش یک دالان ارتباطی میان جمهوری آذربایجان و نخجوان است؛ دالانی که اکنون با نامی جدید و تأمل‌برانگیز شناخته می‌شود: دالان ترامپ برای صلح و رفاه بین‌المللی یا به اختصار TRIPP. ایالات متحده نیز در چارچوب این توافق، مدیریت و توسعه انحصاری این کریدور راهبردی را که به لحاظ حقوقی تحت حاکمیت ارمنستان اداره خواهد شد، برای مدتی طولانی در اختیار خواهد گرفت.
ژئوپلیتیک جدید قفقاز؛ بازیگران برنده و بازنده
این توافق نه تنها نقطه پایانی بر قریب به چهار دهه درگیری مستقیم و غیرمستقیم دو کشور قفقازی است، بلکه تحولی بنیادین در توازن قدرت منطقه‌ای ایجاد می‌کند؛ توازنی که برخی کشورها را در جایگاه برندگان و برخی دیگر را در موقعیت بازندگان قرار می‌دهد. در میان بازندگان اصلی، بی‌تردید روسیه بیش از همه زیان دیده است. مسکو که طی دو قرن گذشته حضور مستقیم و غیرمستقیمی در قفقاز جنوبی داشت، اکنون با امضای این توافق، آخرین سنگرهای نفوذ خود در این منطقه را از دست می‌دهد. امضای قرارداد در واشنگتن، درست در روز پایان ضرب‌الاجل ترامپ برای آتش‌بس در اوکراین، بُعد نمادین ویژه‌ای دارد و می‌توان آن را نوعی تحقیر دیپلماتیک برای کرملین دانست؛ روسیه‌ای که درگیر جنگ فرسایشی در اوکراین است و فرصتی برای بازسازی قدرت منطقه‌ای‌اش در قفقاز نمی‌یابد.ایران نیز در این معادله، دیگر بازنده مهم ماجراست. جمهوری اسلامی بارها مخالفت خود را با گشایش دالان زنگزور (که حالا با برند ترامپ عرضه می‌شود) با مانورهای نظامی و موضع‌گیری‌های سیاسی اعلام کرده بود. این مسیر ارتباطی، دست برتر ژئوپلیتیکی ایران در اتصال به اروپا و حوزه قفقاز را محدود می‌کند و عملاً آن را به حاشیه می‌راند. ایران، همچون روسیه، درگیر بحران‌های داخلی و بین‌المللی پیچیده‌ای است و تمرکز کافی برای تأثیرگذاری در چنین تحولات منطقه‌ای ندارد.
ارمنستان؛ بازیگری که باخت ولی تضمین گرفت
ارمنستان را می‌توان بازنده سوم این معادله دانست. کشوری که در جریان جنگ‌های ۲۰۲۰ و ۲۰۲۳ شکست‌های نظامی سنگینی متحمل شد و حالا، بدون حمایت مؤثر روسیه، مجبور به امضای توافقی شده که دستاوردهای نظامی آذربایجان را به امتیازهای حقوقی و سیاسی بدل می‌کند.از دست رفتن نقش روسیه به عنوان ژاندارم سنتی قفقاز، در کنار خلأ امنیتی ناشی از آن، فرصت‌هایی طلایی برای بازیگران جدید همچون ترکیه و اسرائیل فراهم کرده است. ترکیه با ایفای نقش فعال در قفقاز و اسرائیل با حضور اطلاعاتی و تسلیحاتی در مرزهای شمالی ایران، در حال تثبیت موقعیت‌های جدید هستند.با این حال، نباید از یاد برد که ارمنستان با این توافق دست‌کم یک امتیاز مهم کسب کرده است: ورود رسمی ایالات متحده به معادله قفقاز. این حضور، اگرچه به قیمت عقب‌نشینی‌های راهبردی تمام شده، اما تضمینی برای حفظ تمامیت ارضی این کشور در برابر طمع‌های آتی آذربایجان تلقی می‌شود.
ترکیه، آذربایجان و آمریکا؛ سه ضلع برنده بازی
در سوی دیگر میدان، ترکیه را باید یکی از بزرگ‌ترین برندگان این تحولات دانست. کشوری که نه‌تنها نفوذ سیاسی و نظامی‌اش در قفقاز افزایش یافته، بلکه حالا با بهره‌گیری از دالان نخجوان (TRIPP)، به آرزوی دیرینه خود یعنی اتصال زمینی به جهان ترک در آسیای مرکزی نزدیک شده است.این مسیر ارتباطی، موقعیت ژئوپلیتیک ترکیه را تقویت و جایگاه آن را به عنوان هاب انرژی و تجارت منطقه تثبیت می‌کند. از سوی دیگر، جمهوری آذربایجان نیز با تثبیت پیروزی‌های نظامی خود در قالب توافقی بین‌المللی، به بازیگری تأثیرگذار در حوزه انرژی جهانی بدل می‌شود.اما بازیگر اصلی و پیروز نهایی این تحولات، بی‌تردید ایالات متحده و شخص دونالد ترامپ است. در شرایطی که روسیه و چین در موضع انفعال قرار دارند و ایران درگیر بحران‌های متعدد داخلی و خارجی است، آمریکا ، وارد یکی از حساس‌ترین مناطق ژئوپلیتیکی جهان شده و نفوذ راهبردی خود را در حیاط خلوت تاریخی روسیه مستقر کرده است.
ترامپ و سیاست صلح با برند اقتصادی
دالان TRIPP نه‌تنها یک مسیر ارتباطی است، بلکه تبدیل به نماد جدیدی از راهبرد ژئوپلیتیکی ترامپ شده است؛ راهبردی که تلفیقی از صلح‌سازی، منافع اقتصادی و نمایش قدرت است. ترامپ با این توافق، برگ برنده‌ای تازه برای تبلیغات انتخاباتی‌اش به دست آورده و خود را به عنوان سیاستمداری معرفی می‌کند که می‌تواند منازعات دیرینه را پایان دهد. در کنار صلح میان ارمنستان و آذربایجان، او پیشتر نیز به‌صورت نمادین از میانجی‌گری در بحران‌های دیگری چون مناقشه هند و پاکستان، درگیری رواندا و کنگو و حتی تنش‌های جنوب شرق آسیا یاد کرده بود. دالان TRIPP حالا نه‌تنها مسیر ارتباطی دو کشور قفقازی، بلکه پلی استراتژیک برای بازگشت پررنگ واشنگتن به خاورمیانه و آسیای مرکزی است.
آینده مبهم؛ نظم تازه یا آتش زیر خاکستر؟
با وجود همه تبلیغات و نمایش‌های دیپلماتیک، این پرسش بنیادین هنوز باقی است: آیا توافق صلح جدید، ثباتی پایدار به قفقاز جنوبی می‌آورد؟ یا این که این منطقه مستعد، به‌زودی شاهد بازگشت تنش‌ها خواهد بود؟تجربه نشان داده که در سیاست بین‌الملل، پیروزی‌های یک‌جانبه اغلب دوام نمی‌آورند. آیا علی اف که در پیروزی غوطه‌ور است، در آینده از توازن خارج خواهد شد؟ آیا آمریکا که فعلاً با حضور محدود وارد قفقاز شده، می‌تواند خلأ امنیتی ناشی از خروج روسیه را پر کند؟ و آیا ارمنستان موفق به مهار تنش‌های داخلی و ترمیم زخم‌های ژئوپلیتیکی خود خواهد شد؟
خراسان
دیدگاه تان را بنویسید